Betül Yasemin Keskin / Milliyet.com.tr – Her şey Kristof Kolomb’un 1492–1493 yılları ortasında Transatlantik’e yaptığı birinci seyahatle başladı. Kolomb toplam dört kere Atlantik Okyanusu’na sefer yapmış ve coğrafik keşifleri başlatmıştı. Bu, başta Kolomb olmak üzerine beraberinde birçok denizciyi uzun yıllar sürecek şiddetli okyanus seyahatlerinin beklediği manasına geliyordu. Gerçekten 19. yüzyılın ortalarına kadar denizciler birçok sefer düzenlemiş bu güçlü yolda kuvvetli olaylar yaşamış, çeşitli hastalıklara yakalanmış ve hayatlarını kaybetmişti. ‘İskorbüt hastalığı’ da bunlardan biriydi. Kayıtlara nazaran bu hastalık kimi gemilerde mürettebatın neredeyse yarısının canını alıyordu. Peki tarihe ismini ‘Antik Çağ Hastalığı’ olarak yazdıram iskorbüt neden tekrardan gündeme geldi? Sebeplerini uzmanlara sorduk.
2 MİLYONDAN FAZLA DENİZCİYİ ÖLDÜRDÜ
Uçsuz bucaksız bir maviliğin ortasında hayatta kalma uğraşı veren denizciler için kurallar her vakit zordur. Ne yaşayacağınızı bilemediğiniz üzere, başınıza bir şey gelme halinde nereye gideceğiniz de belirli değildir. İskorbüt hastalığı ise tam da bu çaresizlikten faydalanan ve bir sefer yakaladı mı asla bırakmayan bir hastalıktı. Önce bedeni halsiz bırakan hastalık süratle bedene sızar, eklem ağrılarını kol ve bacak şişmeleri takip eder, dokunduğunuz her yer morarır ve dahası diş etleri süngerimsi bir hale gelirdi. Tüm bu durumlar tedavi edilmezse de kalbin yahut beynin yakınında ani bir kanama yaratır ve yakaladığı kişiyi hayattan koparırdı. İskorbütlü bedende, bağ dokusu bozuldukça, varsa uzun müddet evvel güzelleşmiş kırık kemikler bile zaten çözülür ve bacaklara o kadar şiddetli kramp girer ki kişi yürüyemez hale gelirdi.
18. yüzyılda iskorbütün entelektüel tarihini derinlemesine inceleyen Jonathan Lamb’e nazaran bu zayıflatıcı hastalık 1500 ila 1800 yılları ortasında gemilerde vazife yapan toplam 2 milyon kişiyi öldürmüş ve ‘büyük denizcilik çağının en kıymetli mesleksel hastalığı’ olarak kayda geçmişti.
HASTALIK YİNE ORTAYA ÇIKTI
Son günlerde yapılan yeni bir araştırmaya nazaran yüzyıllar evvel denizcileri, korsanları etkileyen iskorbüt hastalığının yine ortaya çıktığı tespit edildi. Batı Avustralya’daki Sir Charles Gairdner Hastanesi’nden tabipler, 50 yaşlarında, işsiz ve sigarayı bırakmış bir hastanın, her iki bacağında aniden ortaya çıkan ağrılı döküntülerden şikayetçi olduğunu bildirdi. Acil servis çalışanı, kimliği bilinmeyen adamın iltihaplı, otoimmün ve kan bozuklukları için negatif test sonucu vermesiyle biraz şaşkına döndü. Taramalar iç kanamaya dair bir delil ortaya koymadı ve cilt biyopsisi hiçbir ipucu vermedi. Bu ortada hastanede kaldığı müddet içerisinde döküntüleri yayılarak her iki bacağında daha fazla morarma, şişme ve ağrıya yol açtı.
Vaka raporunda, “Ekonomik şartlara bağlı olarak yetersiz ve istikrarsız besleniyordu. Yemekleri çoğunlukla zerzevat yahut meyve içermeyen işlenmiş besinlerden oluşuyordu. Bazen öğün atlıyordu, bu son haftalarda daha sık oluyordu. Ayrıyeten mide küçültme ameliyatından sonra kendisine verilen vitamin ve mineral desteklerini de maddi sebeplerden almayı bırakmıştı ” diye yazıyordu. Hasta, 8 yıl evvel kilo verebilmek için midesinin büyük bir kısmının çıkarıldığı tüp mide ameliyatı geçirmişti.
BMJ Case Reports mecmuasına konuşan Avustralyalı tabipler, “İskorbüt geçmişte kalmış bir hastalık olarak görülüyor. Lakin bilhassa yaşlılarda, alkol bağımlılığı olan hastalarda, psikiyatrik yahut gelişimsel problemleri olan çocuklarda sporadik iskorbüt olayları görülüyor” açıklamasında bulundu. Ender de olsa görülen hadiselerine neden olarak artan istikrarlı beslenememe, vitamin ve mineral alımında eksiklik ve mide küçültme ameliyatları sebep gösterildi. Pekala uzmanlar ne diyor?
İç Hastalıkları Uzmanı Dr. Ayça Kaya C vitamini eksikliğinden kaynaklanan iskorbüt hastalığının bedenin kolajen üretimindeki aksaklık nedeniyle dokularda bozulmalara yol açtığını söyledi. Dr. Kaya, “Bu eksiklik, yorgunluk, halsizlik, iştahsızlık, diş eti kanamaları, ciltte kolay morarma, kas-eklem ağrıları üzere belirtilerle kendini gösterir ve ilerledikçe enfeksiyon riskini artırır. Teşhis çoklukla hastanın beslenme hikayesi ve belirtiler üzerinden yapılır; kan testiyle C vitamini seviyesi denetim edilerek teşhis desteklenir. Gerekli durumlarda tam kan sayımı da yapılır, eksikliğin giderilmesi için ise beslenme tedavisinin yanı sıra C vitamini desteği de başlanır” açıklamasında bulundu.
‘C VİTAMİNİ DESTEĞİYLE HASTALIK GERİLEYEBİLİR’
İskorbütün süratlice tedavi edilebilen bir hastalık olduğunu, C vitamini desteğine başlandığında hastaların ekseriyetle birkaç gün içinde toparlanmaya başladığını, birkaç hafta içinde de büsbütün güzelleştiğini söyleyen Dr. Kaya hastalığın tedavi edilememesi halinde önemli sonuçlara yol açabileceğini belirtti. Tedavi edilmeyen olaylarda kanamalar, ağır anemi, enfeksiyon riski ve yaraların iyileşmemesi üzere önemli problemlerin ortaya çıktığını belirten Dr. Ayça Kaya, “Hatta organ yetmezlikleri gelişebilir ve bu durum ne yazık ki ölümcül olabilir. Bu yüzden erken teşhis ve tedaviye çabucak başlamak hakikaten hayat kurtarıcıdır. Hastalık ekseriyetle beslenme tedavisi ve C vitamini desteğiyle süratle geriler” sözlerine yer verdi.
İç Hastalıkları Uzmanı Dr. Ali Vardar ise C vitamini eksikliğinden ve yetersiz beslenmekten kaynaklanan bu hastalığın risk faktörlerini şu biçimde sıraladı:
– Yalnızca inek sütü ile beslenen yenidoğanlar,
– Alkol tüketimi fazla olan bireyler,
– Yalnızca fast food usulü yiyeceklerle beslenenler,
– Zerzevat ve meyve tüketimi az olan şahıslar,
– Sigara içenler,
– Hamile ve emziren anneler,
– Tip I diyabet, diyaliz gerektiren böbrek yetmezliği ve hipertroidi olanlar,
– Kanser ve anoreksiya nervoza tedavisi görenler,
– Çölyak, Crohn üzere kronik sindirim sistemi hastalıkları olanlar ve sindirim sistemi cerrahisi geçirenler,
– Bedende demir fazlalığı olanlar
Dr. Ali Vardar, “Yiyeceklerden aldığımız C vitamininin yüzde 90’ı zerzevat ve meyvelerden gelir. Bunların pişirilmesi durumunda içlerindeki C vitamini seviyesinde yüzde 20-40 oranında azalma olabilir. Bedenimizdeki C vitaminin seviyesinin azalmaması için yiyeceklerle almamız gereken günlük ölçü yaklaşık olarak erkeklerde 90 mg, bayanlarda ise 75 mg olarak belirtilir. Aksi takdirde toplam C vitamini havuzu 3 ay sonra bariz bir biçimde azalmış olarak karşımıza çıkar. C vitamini oksidasyona eğilimlidir. Sigara içilmesi, inflamasyon (iltihabi durumlar), malabsorbsiyon (yetersiz emilim), demir fazlalığı üzere durumlarda toplam ölçüsünde azalma görülür” dedi.
Uzm. Dr. Ayça Kaya, iskorbütün belirtilerinin kimi diğer hastalıkları taklit edebildiğini, bilhassa yorgunluk, halsizlik ve kas-eklem ağrıları nedeniyle anemi yahut romatoid artrit üzere hastalıklarla karıştırılabildiğinin altını çizdi. Diş eti kanamaları ve ciltteki kolay morarmalar, kan pıhtılaşma bozuklukları ya da lösemi üzere kan hastalıklarıyla benzerlik gösterdiğini ileteten Dr. Kaya,” Ayrıca yaraların geç uygunlaşması ve enfeksiyonlara yatkınlık, bağışıklık sistemi bozukluklarıyla ortak bir belirti olabilir. Bu nedenl, iskorbüt düşündüren belirtilerle başvuran hastalarda beslenme hikayesi dikkatle değerlendirilmeli” diye konuştu.
İSKORBÜTE HİÇ YAKALANMAMAK MÜMKÜN
Peki bu hastalığın genetik olduğunu söyleyebilir miyiz? Uzm. Dr. Ayça Kaya, iskorbüt hastalığında genetik faktörlerden çok dış faktörlerin tesirinin daha büyük rol oynadığının altını çizdi. Ayça Kaya’ya nazaran ekseriyetle yetersiz beslenme sonucu ortaya çıkan hastalığın en önemli nedeni, C vitamini açısından varlıklı meyve ve sebzelerin az tüketilmesi. “Tek tip beslenme alışkanlıkları, muhakkak diyet uygulamaları ve düşük besin çeşitliliği de C vitamini alımını azaltmak, hastalık riskini artırabilir. Bunun yanı sıra genel sıhhat durumu, sindirim sorunları, birtakım bireylerin C vitamini emilimini olumsuz istikamette etkileyebilir” diyen Dr. Kaya, hareketsizlik ve makus ömür alışkanlıklarının, iskorbütün ortaya çıkmasına yer hazırlayabileceğini de iletti. Fizikî gerilim ve uzun periyodik hastalıkların, bedenin C vitamini muhtaçlığını artırarak iskorbüt riskini tetikleyebildiğini lakin tüm bu dış faktörleri denetim altına alarak durumu düzeltmenin mümkün olduğunu söyledi.
Uzm. Dr. Ayça Kaya, “Günlük C vitamini açısından varlıklı zerzevatları örneğin maydanoz, biber, çiriş, roka, lahana, brokoli ve tereyi, ayrıyeten meyvelerden çilek, kızılcık, kivi, ananas ve portakalı tüketmek, bu hastalıktan korunmak için atılacak en kıymetli adımlardan biridir. Sonuç olarak genetik yapınız ne olursa olsun, hayat şekliniz bu hastalığın gelişiminde belirleyici bir rol oynar. Bu nedenle istikrarlı bir beslenme alışkanlığı geliştirmek, iskorbüt hastalığının önlenmesi için son derece önemli” tabirlerini kullandı.
MİDE KÜÇÜLTME AMELİYATLARI TABAN Mİ HAZIRLIYOR?
İskorbüt hastalığının tekrar ortaya çıktığı söyleyen uzmanlar, hastalığın artışına sebep olarak gösterdikleri üçüncü neden ortasında ‘artan mide küçültme ameliyatlarını’ gösterdiler. Mide ameliyatlarının direkt olarak iskorbüt hastalığını tetiklediğini söyleyebilir miyiz? Uzm. Dr. Ayça Kaya bu soruya şöyle cevap verdi:
“Bariyatrik cerrahi sonrasında mide hacminin küçülmesi nedeniyle besin alımı azalır. Bulantı, kusma ve uzun vadede intolerans şikayetleri beslenme yetersizliklerine yol açabilir. Yetersiz beslenme de vitamin ve mineral eksikliklerine sebep olur. En sık görülen makro besin eksiklikleri ortasında protein yetersizliği görülürken mikro elementler ortasında A, D, E,K ve B kümesi vitaminleri bilhassa B12 vitamini, kalsiyum, magnezyum, çinko ve demir üzere mineral eksiklikleri görülür. Bu eksikliklerin şiddeti, yapılan cerrahi sürecin çeşidine nazaran de değişiklik gösterir. Örneğin sleeve gastrektomi sonrasında C vitamini eksikliği nadiren görülürken, gastrik bypass sonrasında ise bu oran artar. Bilhassa ince bağırsağın ileum kısmının rezekte edilmesi (alınması) durumunda, C vitamini eksikliği daha sık görülebilir. Bu bölge C vitamini üzere birtakım mikro elementlerin emiliminde değerli bir rol oynar.”
Uzm. Dr. Ayça Kaya, mide ameliyatı olmanın yahut bağışıklık sisteminin düşmesinin direkt iskorbüt hastalığını tetiklemese de dolaylı olarak bu riski artırabildiğinin altını çizdi. Sonuç olarak bariyatrik cerrahiden evvel hastaların beslenme durumları ve mikro besin eksiklikleri kesinlikle kıymetlendirilmesi gerektiğini, doktor kontrolünde vitamin ve mineral destekleri yapılmasının kural olduğunu da ekleyerek kelamlarını noktaladı.